Het collectief van de toekomst
De agrarische collectieven krijgen steeds uitgebreider takenpakket, om die goed uit te voeren heb je professionele organisaties nodig. Om te kijken waar de agrarische collectieven staan in hun professionalisering, hebben Lyda Dik en Judith Westerink in opdracht van BoerenNatuur dit onderzocht.
Tekst: Lyda Dik, Judith Westerink, Wouter Hakkeling en Evelien Verbij
Met de herziening van het stelsel voor Agrarisch Natuur en Landschapsbeheer (ANLb) was de ambitie dat vanaf 2016 het ANLb zou worden uitgevoerd door professionele agrarische collectieven (zie kader). Daarmee moesten de collectieven niet alleen uitvoering geven aan een totaal ander stelsel dan daarvoor, ze hebben ook zichzelf moeten uitvinden. We zijn inmiddels ruim vijf jaar verder. De kinderziektes zijn uit het systeem en de collectieven draaien op volle toeren. De recente evaluatie van het ANLb (2021) laat dit ook zien: collectieven hebben het ANLb goed in de vingers. De collectieven staan echter niet stil. Ze zijn volop bezig zich voor te bereiden op de toekomst en diverse collectieven doen al meer dan alleen de uitvoering van het ANLb.
Bredere vraag
Collectieven zien het ANLb steeds meer als één van de middelen in de transitie naar een meer natuurinclusieve landbouw in Nederland. Diverse partijen zien de collectieven als belangrijke partners in gebiedsprocessen op het platteland. De agrarische collectieven worden daarom steeds vaker gevraagd om mee te denken, zaken uit te voeren of ze nemen zelf het initiatief. Voorbeelden daarvan zijn het mede-ontwikkelen en uitvoeren van de groene KPI’s in de biodiversiteitsmonitor melkveehouderij en akkerbouw, de GLB-pilots die kijken naar de meerwaarde van inzet van de collectieven in de ecoregelingen en de mogelijk rol van collectieven in de overgangsgebieden in Programma Natuur.
De agrarische collectieven zullen zich moeten blijven ontwikkelen om in te kunnen spelen op toekomstige ontwikkelingen. In de periode 2018-2021 hebben Lyda Dik, promovendus WUR en Judith Westerink, onderzoeker WUR, in opdracht van BoerenNatuur een traject met de collectieven doorlopen waarin is gekeken naar waar zij staan in hun ontwikkeling en wat ze nodig hebben om ook in de toekomst een waardevolle rol te kunnen blijven spelen.
Voorbereid op de toekomst?
Ze zijn gestart met een onderzoek onder de collectieven op basis van een uitgebreide vragenlijst. Doel van het onderzoek was ten eerste om inzicht te krijgen in de huidige situatie en ten tweede aanbevelingen te geven voor de verdere ontwikkeling van de agrarische collectieven en de rol van BoerenNatuur daarbij.
Uiteindelijk hebben 38 van de veertig agrarische collectieven meegedaan met dit onderzoek. Het hoofdrapport Zijn de collectieven voorbereid op de toekomst? is beschikbaar op de website van BoerenNatuur.
Door netwerken op te bouwen en pro-actief aan de slag te gaan met partijen in verschillende projecten zijn de collectieven steeds professioneler geworden, en zijn ze nu volwaardige gesprekspartners. Gemiddeld genomen is de professionalisering op niveau. Er zijn flinke verschillen tussen collectieven. Alle collectieven hebben aspecten waaraan nog gewerkt kan worden, bijvoorbeeld onderwerpen op de politieke agenda krijgen zoals natuurinclusieve landbouw. Want de omgeving verandert steeds. Dit betekent dat een collectief, net als elke organisatie, in staat moet zijn om mee te bewegen. Dat vraagt dat de collectieven zich regelmatig moeten afvragen of ze nog met de juiste zaken bezig zijn en wellicht hun koers moeten bijstellen. Professionalisering is een continu proces. Elk collectief is anders en heeft andere onderwerpen waarin ze zich willen ontwikkelen, waardoor maatwerk noodzakelijk blijft.
Leertraject Collectieven
Om met de resultaten van het onderzoek aan de slag te gaan, organiseerden de onderzoekers samen met BoerenNatuur een online leertraject Collectieven leren van elkaar. Want uit het onderzoek bleek dat waar het ene collectief zich nog moet ontwikkelen in een bepaald aspect voor professionalisering, een ander collectief daarin uitblinkt, zoals ledenbinding, monitoring en communicatie. Doel van het leertraject was om via onderlinge uitwisseling te werken aan een eigen ontwikkelplan.
Er deden 35 collectieven (en 75 deelnemers) mee met het online leertraject. Tijdens vijf sessies kwamen zaken als visieontwikkeling, binding met leden, organisatiestructuur, leiderschap, rollen en taken, projecten uitvoeren, werkprocessen, ICT, administratie, kwaliteitsbeheer, financiën, lerende organisatie en netwerkopbouw aan bod. De komende jaren gaan de collectieven en BoerenNatuur aan de slag met deze ontwikkelplannen, zodat ze nog beter voorbereid zijn op de toekomst.
Blijven leren, blijven ontwikkelen
BoerenNatuur ondersteunt waar mogelijk de ontwikkeling van de collectieven en doet dat onder andere vanuit het Europese LIFE IP project ALL4Biodiversity. BoerenNatuur richt zich in eerste instantie op onderwerpen die voor alle collectieven van belang zijn, zoals de uitvoering van het ANLb en het bevorderen van natuurinclusieve landbouw. BoerenNatuur heeft kenniscirkels opgezet waarin agrarische collectieven van elkaar leren en ‘best practices’ uitwisselen. Deze kenniscirkels spelen in op de vragen die er nu leven, zoals de toekomstige verbreding van het ANLb met doelen op het vlak van klimaat en water, maar ook de verbreding naar activiteiten buiten het ANLb. Dat betekent kennis ontwikkelen en verzamelen van veel onderwerpen, zoals beter bodembeheer, alles over kruidenrijk grasland, neerleggen van beheer op de juiste plek en hoe verontkruiding tegen te gaan op akkerranden. Collectieven ervaren een toenemende vraag van buitenaf om in allerlei projecten en gebiedsprocessen deel te nemen. Zij worden als gebiedspartner betrokken bij allerlei andere projecten in hun werkgebied. Dat betekent dat ze zowel een uitvoeringsorganisatie als een projectorganisatie zijn. Deels vereist dat een andere manier van werken; dat is een van de aspecten waar de verdere doorontwikkeling zich op zal richten.
Een korte geschiedenis van de collectieven
1990-2013: opkomst van agrarische natuurvereniging
Vanaf 1975 (Relatienota) kennen we in Nederland agrarisch natuurbeheer: boeren die op hun land maatregelen nemen ter bevordering van natuur en landschap. In de jaren negentig begon de belangstelling te groeien om het beheer van natuurlijke hulpbronnen door boeren zelf te laten uitvoeren. De eerste agrarische natuurverenigingen werden in 1992 opgericht uit protest tegen de overheid, vanwege de kritiek van boeren op de manier waarop het agrarisch natuurbeheer was georganiseerd en de aankoop van gronden voor natuur. Hun belangrijkste kritiek betrof de top-down benadering van de overheid, die de belangen en meningen van boeren buitensloot. In de hoogtijdagen waren er zo’n 200 van deze verenigingen. Gaandeweg namen deze verenigingen steeds meer taken op zich, zoals het bijdragen aan kennisopbouw bij boeren en het samenwerken bij de aanvraag van de subsidies voor agrarisch natuurbeheer. Dit met als doel om het voor boeren aantrekkelijker te maken om mee te doen met agrarisch natuurbeheer.
Van 2013-2016: naar agrarische collectieven
In 2013 begon de Nederlandse overheid met een herziening van het agrarisch natuur en landschapsbeheer (ANLb) in Nederland. Vier grotere agrarische natuurverenigingen namen het initiatief voor Gemeenschappelijk Landbouwbeleid pilots om te experimenteren met meer zelfsturing. Op basis daarvan introduceerde de overheid het ANLb nieuwe stijl waarbij de professionele agrarische collectieven de enige eindbegunstigden zijn. De gedachte daarbij was dat het werken met agrarische collectieven het systeem effectiever en efficiënter maakt: effectiever omdat collectieven met hun lokale kennis beter kunnen sturen op ruimtelijke samenhang in de maatregelen en door het concentreren van het agrarisch natuurbeheer in gebieden met mogelijkheden voor biodiversiteitswinst. De overheid hoopte dat het systeem efficiënter zou worden omdat aanvragen door professionele collectieven worden ingediend, waardoor het aantal aanvragen sterk afneemt en de kwaliteit ervan verbetert. Vanaf 1 januari 2016 kent Nederland veertig collectieven die eindbegunstigden zijn voor de subsidie ANLb en die zelf privaatrechtelijke contracten afsluiten met de deelnemers. De collectieven begeleiden deze deelnemers en ze doen zelf de controle en handhaving via een onafhankelijke schouw.
